5.- ANIMALIA ORNOGABEAK
- PORIFERO ETA ZELENTERATUAK
¬ Antolaketa sinplea duten animaliak dira
Ez dute ez organorik ez aparaturik
Antzina, landareak zirela uste zuten
§
Substratu
harritsu edo hareatsu finkoan bizi direlako
PORIFEROAK
¬ Belaki naturalak
¬ Gehienak itsastarrak
Batzu ur-gezatan
¬ Zaku itxurako gorputza, poroz zulatuta
Poroak kanalen bidez komunikaturik daude
Barrunbe nagusia atrioa da
§
Oskulu
izeneko zuloren bidez kanpoaldearekin komunikatuta
¬ Birsortzeko gaitasun handia
ZELENTERATUAK
¬ Anemonak, koralak eta marmokak
¬ Urtarrak, gehienak itsastarrak
Hidra, ur gezatan
¬ Simetria erradiala
¬ Gorputz biguna
¬ Barrunbe gastrobaskularra (liseriketa-zakua)
Irekiune bakarra, garroz inguratuta
§
Substantzia
erresumingarriak jariatzen duten xixkuak
¬ Haragijaleak
¬ Bi talde:
POLIPOAK:
§
Zaku
tubularren itxura
§
Finkoak,
irekiunea gorantz
§
Batzu
koloniak eratzen dituzte
MARMOKAK:
§
Aterki itxura
§
Flotatzen
dute, irekiunea beherantz
- HARRAK
¬ Lur-zizareak, teniak, izainak
¬ Gorputz biguna, eskeletorik gabe
¬ Aldebiko simetría
PLATIHELMINTOAK
¬ Gorputz zapala, mehea, biguna,
¬ Lokomozio-aparaturik gabe
¬ Segmentutan banatuta
¬ Urtean edo ingurune hezetan bizi dira ad. Planaria
Batzu parasitoak; ad. Tenia
¬ Ez dute ez digestio-aparaturik ez arnas-aparaturik
¬ Hermafroditak
Organo arrak eta emeak
Autoernalketa, milaka arrautza
NEMATODOAK
¬ Trikinak, heste zizareak
¬ Gorputz zilindrikoa, biguna, ez dago eraztunetan
banatuta
Muturrak puntan amaitzen du
¬ Urtean edo lehorrean , aske
Batzu parasitoak
§
Gaixotasunak eragiten
dizkiete animaliei eta landareei
¬ Ez dute arnas organorik
ANELIDOAK
¬ Lur-zizareak eta izainak
¬ Gorputz zilindrikoa, biguna, eraztunetan banatuta
Eraztun guztiak antzekoak dira, organo berdinak
dituzte (metameria)
¬ Keta izeneko lokomozio-apendize txikiak-txikiak
dituzte
Eraztun bakoitzaren behekaldean
Izainek ez dute
¬ Batzuk klitelo izeneko zati handituta dute,
ugalketarako (ad. Lur-zizarea)
¬ Gehienak urtarrak,
Batzu lehortarrak (lur-zizarea)
Asko parasitoak (beste baten barruan edo kanpoan)
¬ Arnasketa:
Urtarren, zakatzen bidez
Lehortarrak, larruazalaren bidez (birikak ez)
¬ Batzu hertmafrodita
Ia guztiak birsortzeko gaitasuna
- MOLUSKUAK
¬ Adibideak: Txipiroiak, muskuiluak, ostrak, bareak
¬ Gehienak urtarrak: batzu itsastarrak, beste batzu
ur gezatakoak
Batzu ingurune lehortar hezea: baraskiloa
GORPUTZA:
¬ Aldebiko simetría
¬ Gorputz biguna, 3 ataletan banatuta
Burua: sentzumen-organoak, ahoa
Masa visearla: ia organo guztiak
Oina: gihartsua, motaren arabera erabiltzen dute:
§
Igerian
egiteko, herrestan ibiltzeko, zulatzeko
§
Barraskiloek
mukia jariatzen dute, errazago lekualdatzeko
¬ Gorputza mantu izeneko mintz mehe batez estalita
¬ Geheienek maskor babestailea dute kanpotik
Kusku edo pieza batekoa: barraskiloa
Kusku edo pieza bikoa: muskuilua
Maskorra barnetik: txibia
Maskorrik gabekoa: olagarroa, barea
FUNTZIOAK:
¬ Arnasketa ingurunearen arabera:
Urtarrek, zakatzen bidez
Lehortarrek, biriken bidez
¬ Ondo garatutako digestio-aparatua
Era askotako elikadura:
§
Batzu
haragijaleak: beste animaliza elikatzen dira
§
Zenbait
bekarjaleak: landareaz elikatzen dira
¬ Gehienak hermafroditak
Badira espezie sexubakarrak ere
§
Arrek eta
emeek itxura bera dute kanpotik
¬ Ernalketa barnekoa edo kanpokoa
¬ Gehienak obiparoak
Arraultzetatik larba jaiotzen da
Metamorfosearen bidez, heldua bilakatzen da
¬ 3 talde: Gasteropodoak, Bibalbioak, Zefalopodoak
GASTEROPODOAK:
¬ Lehortarrak (barraskiloak, bareak) edo urtarrak
(lapak)
¬ Burua oso garatua
Lau garro, handienetan begiak
Ahoan erradula, mihi baten antzekoa
§
Hortz txikiak
ditu, elikatzeko
¬ Oin gihartsua, herrestan ibiltzeko
¬ Kiribil itxurako maskorra, masa biszerala
babesteko
Bareek ez dute maskorrik
¬ Arnasketa:
Lehortarrek, biriken bidez
Urtarrek, zakatzen bidez
¬ Gehienak belarjaleak
BIBALBIOAK:
¬ Adibideak: muskuiluak, txirlak, berberetxoak
¬ Maskorra bi kuskuz osatuta, artikulatuak
Gihar indartsuen bidez ixten dira
¬ Burua antzematezina
¬ Oin txikia, aizkora itxurakoa
Zulatzailea, hondar azpian sar daitezke
¬ Arnasketa zakatzen bidez
¬ Elikatzeko, ura iragazi
Urak dituen substantzia elikagarriak hartzen
dituzte
ZEFALOPODOAK
¬ Adibideak: olagarraok, txibiak, txipiroiak
¬ Itsastarrak
¬ Burua oso garatuta
Begi handi-handiak
¬ Oina garro bilakatu zaie
Ahoa inguratzen dute
¬ Gehienek ez dute maskorrik (olagarroek)
Batzuek barneko maskor txikia (txibiak)
¬ Arnasketa zakatzen bidez
¬ Haragijaleak
Harrapakinak garro bentosadunen bidez harrapatzen
dituzte
- ARTROPODOAK
¬ Animalia talde ugariena
Milioi bat espezietik gora ezagutzen dira
¬ Ingurune guztietan bizi dira: lehorrean, itsasoan,
ur gezatan
Moldatu dira haietara
GORPUTZA
¬ Aldebiko simetría
¬ Gorputzak 3 atal ditu: burua, toraxa eta
sabelaldea (abdomena)
Batzuk burua eta toraxa elkartuta: zefalotoraxa
Buruan dituzte:
§
antenak,
zentzumen-organo garatuak
§
begiak;
bakunak (ozelo) edo konposatuak
§
aho-piezak
¬ Apendize artikulatuak: hanka eta hegoak
Talde bakoitzak kopuru ezberdinak
¬ Exoeskeletoak pieza artikulatuak ditu
(kanpo-eskeletoa)
Kitina izeneko sustantziaz osatuta dago
Harrapariengandik babesten du
Lehortarrentzat, gorputza ez lehortzeko ere balio
du
FUNTZIOAK
¬ Era askotako elikadura
Bizimoduaren arabera: haragijaleak, belarjaleak,
sarraskijaleak
¬ Gehienak sexubakarrekoak, arrak eta emeak
desberdinak
Obiparoak
Orohar, barne-ernalketa
Zenbaitetan, metamorfosia (arraultzetatiko
larbatik heldua izatera)
¬ Hazteko, muda (kanpo-eskeletoa galdu eta berri bat
sortu)
TALDEAK:
Intsektuak, Araknidoak, Krustazeoak, Miriapodoak
INTSEKTUAK
¬ Adibideak: matxinsaltoak, kakalardoak, tximeletak
eta euliak
¬ Artropodo talderik ugariena
Ingurune guztietan bizi dira, era askotara moldatu
dira
¬ Buruan;
2 begi konposatu eta 2 edo 3 ozelo
2 antena: usaimen eta ukimen funtzioak
Ahoa, elikadura motaren arabera:
§
Mastekatzailea
(inurria)
§
Xurgatzailea
(tximeleta)
§
Miazkatzailea
(erlea)
§
Ziztatzailea
(eltxoa)
¬ Toraxean;
3 hanka pare
Hego pare 1 edo 2
¬ Sabelaldea segmentatuta, apendizerik gabe
¬ Arnasketa trakeen bidez (hodi adarkatuak)
torax eta sabelaldean zulotxoen bidez,
kanpoaldearekin lotuta
¬ Sexubakarrak
Barne-ernalketa
Obiparoak: arraultzetatik larba (metamorfosia
dago)
§
Fase
bakarrekoa: larba (matxinsaltoak)
§
Bi fasekoa:
larba eta pupa (tximeletak)
¬ Intsektu-motak:
Himenopteroak: inurriak, erleak
Dipteroak: euliak, eltxoak
Koleopteroak: kakalardoak
Dermapteroak: ipurtsardeak
Ortopteroak: matxinsaltoak, kilkerak
Hemipteroak: zimitzak
Lepidopteroak: tximeletak, sitsak
Odonatoak: burruntziak
Sifonateroak: arkakusoa
ARAKNIDOAK
¬ Adibideak: armiarmak, eskorpioiak, akaroak
¬ Lehortarrak
Inguru idor eta beroetan bici ohi dira
¬ Gorputza bi ataletan banatuta: zefalotoraxa eta
sabelaldea
¬ Zefalotoraxean dituzten apendizeak:
2 kelizero, jateko
2 pedipalpo, babesa eta ukimen-funtzioak
4 hanka pare
¬ Arnasketa, trakeen bidez
¬ Gehienak haragijaleak
Guruin pozoitsuak dituzte, harrapakina
harrapatzeko
¬ Sexubakarrak
¬ Obiparoak edo obobibiparoak
Ez dute metamorfosia izaten
KRUSTAZEOAK
¬ Adibideak: abakandoak, txangurroak, lanpernak
¬ Itsastarrak, ia guztiak
Badira ur gezatan (ibai karramarroa) eta lehorrean
bizi direnak
¬ Gorputza 3 ataletan banatuta: burua, toraxa eta
sabelaldea
Batzuk, burua eta toraxa lotuta (zefalotoraxa)
¬ Buruan:
2 antena pare, batzuk besteak baino luzeagoak
Begi pare bat
Baraila mastekatzaileak
¬ Toraxean 5 hanka pare
¬ Sabelaldea segmentatuta
¬ Arnasketa zakatzen bidez (hanken oinarrian) edo
larruazaletik
¬ Gehienak haragijaleak
Badira iragazleak eta parasitoak ere
¬ Gehienak sexubakarrak
larba jaiotzen dira, metamorfosiren bideez heldu
egiten dira
MIRIAPODOAK
¬ Adibideak: ehunzangoak eta milazangoak
¬ Lehortarrak, leku ilun eta hezeetan bizi dira
¬ Gorputza luzanga, burua eta enborrez osatuta
¬ Gorputza segmentutan banatuta
Ehunzangoek, hanka pare bat segmentu
bakoitzean
Milazangoek, bi pare hanka segmentu
bakoitzean
¬ Buruan :
Bi antena
Begi bakunak
Baraila mastekatzaileak dituen ahoa
¬ Arnasketa trakeen bidez
¬ Era askotako elikadura
Ehunzangoak, haragijaleak
Milazangoak, belarjaleak
¬ Sexubakarrak
Ez dute metamorfosirik izaten
- EKINODERMOAK
¬ Adibideak : itsas trikuak, itsas izarrak eta
holoturiak
¬ Itsas hondon bizi dira
Batzuk, finko egoten dira
Beste batzuk, poliki-poliki lekualdatzen dira
GORPUTZA
¬ Simetría erradiala
Larbek, aldebiko simetría
¬ Forma ezberdina:
Itsas trikuek, gorputz biribila
Holoturiek, zilindro itxurako gorputza
Itsas izarak, izar itxurako gorputza
¬ Barne eskeletoa,
Azalaren azpiko zenbait plakaz osatuta
¬ Ez da burua antzematen, ahoa gorputzaren
behealdean
FUNTZIOAK
¬ Lekualdatzeko aparato anbulakrala (oin
anbulatzalak)
Urez betetako zenbait hodi, bentosak puntan
¬ Arnasketa azaletik, aparato anbulakralaren bidez
Batzuk, gutxi garatutako zakatzak
¬ Haragijaleak (krustazeo eta molusku txikiak jaten
dituzte)
¬ Gehienak sexubakarrak
Batzu hermafrodita
¬ Kanpo ernalketa
Arraultzetatik larba igerilariak
Metamorfosearen onodren, heldu egiten dira
¬ Itsas izarrek, birsortzeko gaitasun handia
Galdutako besoak berriro sortzen dituzte
Disko zentralaren zati bat duen beso
batetik, animali osoa
TALDEAK
¬ Ekinoideoak : itsas trikuak
¬ Asteroideoak : Itsas izarrak
¬ Ofiuroideoak : Ofiurak
¬ Holoturoideoak : Holoturiak
Krinoideoak : Komatulak ARIKETAK:
http://agrega.hezkuntza.net/repositorio/10012012/e0/es-eu_2011122133_3310801/ciencias1eso/artropodos/actividades/as_artropodos01/eu_carcasa.html
http://agrega.hezkuntza.net/repositorio/10012012/e0/es-eu_2011122133_3310801/ciencias1eso/artropodos/actividades/rb_artropodos02/eu_carcasa.html
